Franciszek Nawrocki ps. Jakub Nawrot,  powstaniec poznański 1848 i styczniowy 1863, twórca oddziałów kosynierów w rejonie Baszkowa, Konarzewa i Szczerkowa. Urodził się 11 września 1817 roku w Konarzewie k. Krotoszyna. Był synem kupca – tabernatora Kazimierza Nawrockiego, który walczył między innymi w Powstaniu Listopadowym 1830-31. Pochodził z bardzo patriotycznej rodziny, mocno kultywującej tradycje powstania kościuszkowskiego oraz polskie wartości narodowe.

Ojciec jego Kazimierz Nawrot (od 1794 Nawrocki), walczył w tym powstaniu, wspólnie ze swoim synem i bratem Franciszka, Janem Nepomucenem Nawrockim (kawaler srebrnego Krzyża Virtuti Militari 1831 – służył on w 2 pułku ułanów JKM jako ochotnik). Kazimierz Nawrocki po śmierci swojego ojca – konfederata barskiego i powstańca kościuszkowskiego Marcina Nawrota (zwanego Wielkim) – w latach 1811 – 1829, uprawiał także własną ziemię jako kolonista.

Matką Franciszka była Teresa Sadowska (ur. w 1794) – herbu Lubicz, córka ziemianina Stanisława Sadowskiego (Powstańca Kościuszkowskiego 1794)  i Zofii. Teresa Sadowska, miała dwoje starszego rodzeństwa: Tomasza (ur. w 1786 roku) oraz Mariannę (ur. w 1789 roku). Żoną Franciszka była Jadwiga z Bielawnych. Wzięli ślub w 1843 roku  w Kościele Parafialnym w Baszkowie. Brat Teresy -Tomasz Sadowski, po powstaniu listopadowym został wywieziony na Sybir.

Po powstaniach narodowych Nawrotowie, a potem Nawroccy, stopniowo tracili swoje posiadłości oraz ziemie i pracowali w ukryciu na dworach, a po 1848 roku, dzięki ciężkiej pracy na dworach w Konarzewie i Szczerkowie, samodzielnie i niezależnie uprawiali własną ziemię (Jan Nepomucen i Franciszek) – jako koloniści.
W ten sposób ukrywali też swoje cele i działania patriotyczne przed zaborcami pruskimi. Na przełomie XIX i XX wieku Franciszek Nawrocki posiadał największe posiadłości ziemskie w rejonie Baszków, Konarzew, Perzyce i Salnia (wg Ordynariusza Krotoszyńskiego i wspomnień regionalisty krotoszyńskiego Antoniego Nawrockiego s. Jana).

Franciszek miał aż dziesięcioro dzieci: Mariannę, Apolonię, Andrzeja, Stefana, Mariannę II, Franciszkę, Katarzynę, Jana Kantego,  Michała oraz Katarzynę II. Ukrywany początkowo po emigracji ojca Kazimierza (ps. „Stanisław Nawrot”) do Francji w Konarzewie k. Krotoszyna, pod zmienionym nazwiskiem „Jakub Nawrot” (jego dziadek Marcin Nawrot zwany był przez społeczność  „Wielkim”). Kazimierz Nawrocki do końca życia pozostał we Francji po tzw. Wielkiej Emigracji.

Niemal od samego początku swej młodosci w Konarzewie, Franciszek był aktywnym współpracownikiem płk. Ludwika Oborskiego i Józefa Majsnerowicza (Majsnerowicz był emisariuszem, miał syna Kazimierza Majsnerowicza i córkę), w sprawach dotyczących przyszłych powstań narodowych.

W 1848 roku w czasie Powstania Poznańskiego (Wiosna Ludów) Franciszek Nawrocki, jako Jakub Nawrot, zorganizował mały oddział powstańczy, składający się głównie z chłopów – w liczbie najpierw 29 kosynierów, a potem w Krotoszynie jego oddział liczył już ponad 30 chłopów. Sam zaś został dowódcą grupy rozpoznania, która była szpicą dla ponad 250 osobowego oddziału płk. Ludwika Oborskiego, który podążał w rejon koncentracji wojsk powstańczych w Pleszewie.

W trakcie prowadzenia rozpoznania w rejonie Koźmina został pojmany przez pruski oddział zwiadu, ale po dwóch dniach uciekł z niewoli i dotarł do Pleszewa w rejon koncentracji polskich oddziałów. Walczył w kilku potyczkach oraz w bitwie pod Miłosławiem. W kolejnych latach kontynuował tajną współpracę z płk. Ludwikiem Oborskim oraz z jednym z dziedziców i emisariuszy Józefem Majsnerowiczem.  Ówczesnym właścicielem dworu w Konarzewie była Tekla Morawska.

Od połowy 1862 roku Franciszek współpracował także z późniejszym gen. Marianem Melchiorem Langiewiczem, w zakresie organizacji nowego oddziału powstańczego w rejonie Konarzewa, Szczerkowa, Baszkowa i Salni, spotykając się z nim kilkakrotnie w Krotoszynie.

Oddział Franciszka liczył początkowo 23  kosynierów (razem z dowódcą), a w ramach przygotowania do Powstania Styczniowego 1863 roku, koncentrował się w rejonie Małego Rynku w Krotoszynie (w sumie około 160-180 powstańców), a następnie w ramach znacznie większego oddziału w okolicach Pleszewa i skierowany został na granicę zaboru pruskiego z rosyjskim, w rejon Kalisza.

Tak mógł wyglądać moment uwolnienia z rąk Moskali

naczelnika Mariana Langiewicza – na wschód od Kalisza w styczniu 1863 roku.

W lasach na wschód od Kalisza Franciszek Nawrocki wraz z innym 19 osobowym oddziałem kowala Jana Kowalczyka, uwolnił powóz przyszłego dyktatora powstania gen. Mariana Langiewicza (jechał w kierunku Wąchocka) oraz Józefa Majsnerowicza z rąk Moskali. Było to późnym wieczorem z 31 stycznia na 1 lutego 1863 roku. Franciszek Nawrocki został wtedy ranny w rękę i nie mógł kontynuować przemarszu w rejon Kielc i Wąchocka wraz ze swoim oddziałem. Pozostał do dyspozycji dowódcy tworzących się powstańczych wojsk wielkopolskich Edmunda Taczanowskiego (wtedy Taczanowski był jeszcze w randze pułkownika). Franciszek Nawrocki wsławił się tym, że zdobył z małą grupą powstańców duże magazyny uzbrojenia w pobliżu Pyzdr.

Po bardzo ryzykownej przeprawie furmanką aż w rejon Kielc – w przebraniu drwala, Jakub Nawrot  wraz z trzema innymi powstańcami: Tomaszem Gurgielem (z Salni), niejakim Zabielakiem z Ostrowa Wlkp. i Janem Kowalczykiem – kowalem z Kalisza. Trafił do oddziału płk. Czachowskiego, gdzie był także zwiadowcą. Brał udział  w kilku potyczkach pod dowództwem gen. Mariana Langiewicza oraz bitwach: pod Małogoszczą (24 lutego 1863) oraz Grochowiskami (18 marca 1863). Jego bezpośrednim przełożonym w oddziale płk. Czachowskiego był szlachcic por. Maciej Chełkowski.

Po aresztowaniu gen. Mariana Langiewicza przez Austriaków, Franciszek przedostał się razem z małym oddziałem pod Brdów, gdzie dołączył do małych grup powstańczych.  Walczył potem pod Pyzdrami i w I bitwie pod Ignacewem (8 maja 1863), gdzie heroicznie ratuje wraz z kilkoma oficerami partii powstańczej rannego (jeden z rosyjskich oficerów twierdził, że dowódca polskich wojsk był ranny) i chorego na podagrę dowódcę Edmunda Taczanowskiego, a następnie przewozi go powozem w rejon Kalisza. To o Franciszku Nawrockim uratowany słynny późniejszy jenerał Taczanowski powiedział przed kadrą oficerską: cyt. „Należą się słowa podzięki temu prostemu włościaninowi...”  Oczywiście Taczanowski nie znał wcześniejszych losów Franciszka Nawrockiego (Jakuba Nawrota) i jego przodków.

Za uratowanie w czasie powstania styczniowego rannego powstańca w lesie nieopodal Konina, Franciszek otrzymał ryngraf z wizerunkiem Matki Bożej od jego matki.  Wisiał on przez wiele lat na ścianie jego pokoju – nad jego łóżkiem – aż do śmierci (patrz ryc. Antoniego Nawrockiego poniżej).

pokój Fanciszka Nawrockiego 1910 – wg ryc. Antoniego Nawrockiego.

Sierżant Franciszek Nawrocki wcielony w wyniku „branki” do Armii Pruskiej walczył w wojnie 1864 z Danią (uratował od śmierci dwóch niesłusznie skazanych przez żołnierzy pruskich Duńczyków), a w 1866 roku z Austrią.

W 1871 roku walczy, w ramach 37 regimentu fizylierów z Krotoszyna z Francją, a następnie przedostaje się do Francji, gdzie w Homecourt ratuje z pożaru małe dziecko. W Paryżu spotkał swojego umierającego ojca Kazimierza Nawrockiego  –  („Stanisława Nawrota”).  Niemal rok później Franciszek powrócił do rodzinnego Konarzewa k. Krotoszyna.

W latach  1883 – 1885  społeczność  Konarzewa aż trzykrotnie  wybierała Franciszka  Nawrockiego  na urząd  Sołtysa  Konarzewa.  Niestety  władze pruskie  za każdym razem nie  wyrażały   zgody   na   ten  wybór,  uzasadniając  decyzję  dużym podejrzeniem o  działalność  patriotyczną  Franciszka  w  czasie  powstań narodowych.  Z kolei w 1887 roku Franciszek ukrył na strychu księdza przed pościgiem żandarmów pruskich.

Warto wspomnieć, iż do co najmniej 1904 roku Franciszek Nawrocki posiadał największy obszar ziemi wśród wszystkich mieszkańców Konarzewa i okolic.
Wynikało to z parcelacji ziem polskich na terenie Wielkopolski, w celu niedopuszczenia do przejęcia jej przez Niemców. Franciszek był solidnym gospodarzem, bardzo dbającym o ziemię i zwierzęta, stąd możni darzyli go zaufaniem.

Franciszek zmarł nagle 27 sierpnia 1904 roku w Konarzewie, zastawiając drogę żandarmowi pruskiemu… wchodzącemu do jego chaty. Żandarm pruski chciał zabrać jego powstańczą kosę, szablę i ryngraf MB. Franciszek prawdopodobnie pochowany został w Baszkowie (są jednak opinie, że synowie Jan i Michał mogli go pochować w Krotoszynie). Nie doczekał wolnej Polski, o którą tak usilnie walczył, a świat o nim niemal zapomniał. Pozostał legendą tej ziemi.

Dom Franciszka Nawrockiego około 1910 roku, zamieszkały po śmierci Franciszka przez córkę Franciszkę i Franciszka Skrzypczaków,  ryc.  A. Nawrocki

W końcowych latach jego życia, opiekowała się nim jego córka Franciszka Skrzypczak (Nawrocka) oraz jej mąż Franciszek Skrzypczak 
(ich wnuk Stanisław walczył  potem w Powstaniu Wielkopolskim 1918/1919).

Ponadto wnukami Franciszka byli: Powstańcy Wielkopolscy: mjr Władysław Nawrocki (Krzyż VM), por. mar. Stanisław Nawrocki s. Jana Kantego,  sierż. Edward Nawrocki (dołączył w II fazie powstania), ppor. Stanisław Nawrocki s. Michała (jr) – leśniczy – kawaler Krzyża Walecznych (stopnie wojskowe uzyskali w latach późniejszych), harcerz  i kupiec Stefan Nawrocki  s. Michała (zamieszkał później w Pleszewie, a zmarł w Twardowie), regionalista krotoszyński Antoni Nawrocki s. Jana  i znany kupiec krotoszyński oraz działacz społeczny – Feliks Nawrocki s. Michała (najmłodszy powstaniec Wielkopolski 1918/1919, zmarł w 2002 roku w Krotoszynie).

Decyzją Rady Miejskiej w Ostrowie Wielkopolskim, z inicjatywy radnej Marzenny Podskarbi, Radnych PiS i innych ugrupowań lokalnych przy wsparciu Senatora RP Łukasza Mikołajczyka, 29 maja 2019 roku nadano imię Franciszka Nawrockiego jednej z ostrowskich ulic w dzielnicy Nowe Parcele..

Opracował:  ppłk  rez. Krzysztof Feliks Nawrocki

Bibliografia:

• Antoni Nawrocki, „Potomek Banity”,  powieść historyczna oparta na faktach i wspomnieniach Franciszka Nawrockiego, m. wyd. Krotoszyn 1971, Muzeum Regionalne im H. Ławniczaka w Krotoszynie oraz Biblioteka Publiczna im. Arkadego Fiedlera w Krotoszynie;
• Antoni Nawrocki, Opowieści z dawnych lat, cz. I, Biblioteka Regionalna im. Hieronima Ławniczaka w Krotoszynie, wyd. m. Krotoszyn 1967;
• Kwerenda genealogiczna rodziny Nawrotów i Nawrockich – nr L.dz. KG01/2015  z dnia 16 marca 2015 roku, wykonana przez kustosz Archiwum Archidiecezji Poznańskiej – Joannę Lewandowską, Poznań 2015 ;
• Kwerenda genealogiczna rodziny Nawrotów i Nawrockich – nr L.dz. KG02/2015 z dnia 27 kwietnia 2015 roku, wykonana przez kustosz Archiwum Archidiecezji Poznańskiej – Joannę Lewandowską, Poznań 2015 ;
• Kwerenda genealogiczna rodziny Nawrotów i Nawrockich – nr L.dz. KG2/215    z dnia 14 lipca 2015 roku, wykonana przez kustosz Archiwum Archidiecezji Poznańskiej – Joannę Lewandowską, Poznań 2015 ;
• „Dzieje rodzin z południowej Wielkopolski: Nawrocki – Danielak – Domagalski”, aut. Krzysztof  F. Nawrocki, wyd. I, Warszawa 2014;
• Pochodzenie i herby rodowe Nawrotów i Nawrockich z płd. Wielkopolski, zestawienie tabelaryczne, K.F. Nawrocki, Warszawa 2015.
• “Wspomnienia starego człowieka”, Antoni Nawrocki, Krotoszyn 1967;
• “Krotoszyńskie echa”, Antoni Nawrocki, Krotoszyn 1971;
• “Echa z grodu Krota”, Antoni Nawrocki, Krotoszyn 1970;
• Łukasz Cichy, O Jakubie Nawrocie co walczył o Polskę, Życie Krotoszyna nr 46 z 18 sierpnia 2015 r.
• Berbesz Marian, Lublinieckie ślady Katynia, wyd. Piotr Kalinowski – Kalety, Lubliniec 2017, „Wspomnienie o Władysławie Nawrockim i jego rodzinie”, s. 102 – 113, ISBN 978-83-65324-47-4; ed. (2017).
• Donata Dominik Stawicka, Błękitny mundur, czyli drogi do wolności, Wyd. Skrzat Kraków, ISBN 978-83-7915-574-3 ; ed. (2018).
• Donata Dominik Stawicka, Wielkopolanie wodzami w powstaniu styczniowym, Kurier Ostrowski nr 4/2020 z 22 stycznia 2020 roku, s. 14; wyd. Ostrów Wielkopolski; ed. (2020)

– Opracowano na bazie wspomnień Franciszka Nawrockiego zawartych w powieści historycznej opartej na faktach pt. „Potomek Banity” aut. Antoniego Nawrockiego, maszynopis – Krotoszyn 1971  oraz „Wspomnień starego człowieka” – dzieła te znajdują się w Muzeum Regionalnym im. Hieronima Ławniczaka w Krotoszynie;

– W opracowaniu biogramu Franciszka Nawrockiego wykorzystano także wspomnienia rodziny Nawrockich, zawarte w „Dziejach rodzin Wielkopolskich: Nawrocki -Danielak – Domagalski”, autorstwa Krzysztofa Feliksa Nawrockiego – Warszawa 2014.