urodzony 14 stycznia 1770 książę Adam Jerzy Czartoryski, polski mąż stanu, minister spraw zagranicznych Imperium Rosyjskiego w latach (1804-1806), wiceprezes Rządu Tymczasowego Królestwa Polskiego w 1815 roku, senator-wojewoda Królestwa Polskiego (1815), prezes Rządu Narodowego Królestwa Polskiego (1831), prezes Senatu, pisarz, poeta, mecenas sztuki i kultury.

Urodził się w związku małżeńskim księcia gen. Adama Kazimierza Czartoryskiego, generała ziem podolskich (1734-1823) i Izabeli z domu Flemming, chociaż jego prawdziwym ojcem był Nikołaj Repnin, poseł rosyjski w Warszawie i kochanek Izabeli Czartoryskiej. Otrzymał staranne wykształcenie, wiele podróżował. W czasie powstania 1794 przebywał za granicą w Brukseli i w Wiedniu. Po zniszczeniu Puław (rodowego majątku Czartoryskich) przez wojska rosyjskie, rodzice za radą generał-gubernatora litewskiego Nikołaja Repnina wysłali swoich synów do Sankt Petersburga.

W Rosji został kamerjunkrem Pułku Gwardii Konnej. Awansowany później do stopnia brygadiera był adiutantem wielkiego księcia Aleksandra I. Nawiązał romans z żoną Aleksandra wielką księżną Elżbietą Aleksiejewną.

– W jego myśli przyszłe wyzwolenie Polski wiązało się z potęgą Rosji – mówił o Czartoryskim wybitny znawca epoki Marian Kukiel. – Sprawa polska mogła być w jego przekonaniu rozwiązana przez przebudowę Europy. A tylko zliberalizowana przez cara Aleksandra Rosja wspólnie z liberalną Anglią mogłyby taką przebudowę Europy przeprowadzić, przeciwstawiając się napoleońskiej polityce zaborów.

Czartoryski podziwiał cara Aleksandra i wierzył w jego szlachetność. – Miał w głowie wyidealizowany obraz Aleksandra, bardzo go podziwiał, był jego ministrem spraw zagranicznych. Miał wizję federacji słowiańskiej, nad którą koronę objąłby car, władca najpotężniejszego słowiańskiego państwa – mówił w Polskim Radiu prof. Jerzy  Skowronek, historyk.

– Argumentem obozu księcia Czartoryskiego było przekonanie, że nawet Napoleon w zenicie swojej potęgi będzie musiał się liczyć z wielkością Rosji i że nigdy nie powstanie samodzielna Polska bez wyraźnego przyzwolenia Rosji – mówił prof. Skowronek.

Jednocześnie Czartoryski nie przewidywał porażki Napoleona. Nie było to możliwe przed rokiem 1812. Był pewny, że cesarz utrwali dominację Francji w zachodniej Europie. – Myślenie Czartoryskiego było kapitalne – nie jak wygrać coś po którejś stronie, ale jak zorganizować podział Europy i nasze w niej miejsce – stwierdził historyk.

Koncepcja napoleońska upadła wraz z klęską cesarza. Powstało Królestwo Polskie, istniejące w latach 1815-1832, a później do 1918 roku jako część składowa Imperium Rosyjskiego.

– Kiedy Napoleon przegrał wojnę z Rosją, większa część Europy odetchnęła z ulgą i politycy zaczęli myśleć, jak przywrócić dawne struktury. Polska nie mogła liczyć na nic innego i na nic więcej. To, co wywalczyliśmy, to i tak było dużo. Przyczynił się do tego Czartoryski  – uznał historyk.

Czy Polacy zyskaliby więcej przelewając krew za Rosję zamiast za “boga wojny” Napoleona? Jak potoczyłyby się losy Polski i Europy, gdybyśmy poszli za carem Aleksandrem a nie za Napoleonem? 

W młodości odebrał staranne wykształcenie oraz odbył wiele podróży zagranicznych, m.in. do Holandii, Niemiec, Anglii oraz Szkocji.

W 1792 r. wziął udział w wojnie polsko-rosyjskiej w obronie Konstytucji 3 Maja. Za swą postawę w czasie walk odznaczony został orderem Virtuti Militari. Następnie przebywał za granicą. Po wybuchu Powstania Kościuszkowskiego próbował przedostać się do kraju, zatrzymany został jednak w Brukseli przez władze austriackie.

Po klęsce insurekcji i ostatnim rozbiorze Polski rodzina wysłała go do Petersburga.

Na dworze Katarzyny II poznał wielkiego księcia Aleksandra, z którym – jako jego osobisty adiutant – szybko się zaprzyjaźnił. Przyszły car uchodził za zwolennika liberalnych przemian ustrojowych.

Kiedy w 1801 r. Aleksander objął tron dla Czartoryskiego rozpoczęła się przygoda z wielką polityką.

W 1802 r. został zastępcą ministra spraw zagranicznych Rosji. Rok później został mianowany kuratorem wileńskiego okręgu naukowego. Zarządzając szkolnictwem w ośmiu zachodnich guberniach Rosji aktywnie działał m.in. na rzecz rozwoju Uniwersytetu Wileńskiego i Liceum Krzemienieckiego.

Na lata 1804-1806 przypadł szczyt jego dyplomatycznej kariery. Czartoryski pełnił wówczas obowiązki ministra spraw zagranicznych. W tym czasie polityka zewnętrzna Rosji skupiała się głównie na budowaniu kolejnych koalicji antynapoleońskich.

Czartoryski zdecydowanie sprzeciwiał się ideom wiązania przyszłości Polski z rewolucyjną Francją. Był nieprzejednanym wrogiem Napoleona. Uważał, że jedyną drogą do odzyskania częściowej, a w przyszłości pełnej suwerenności przez Polskę są dobre stosunki z Rosją. W traktacie “O systemie, którego winna trzymać się Rosja” przekonywał, że po zdobyciu dominacji w Europie środkowo-wschodniej i na Bałkanach, w celu zbudowania przeciwwagi wobec napoleońskiej Francji, Rosja winna być orędownikiem powstania federacji narodów słowiańskich.

Czartoryski był również autorem tzw. “planu puławskiego”, który zakładał, iż przyszłe państwo polskie składać się będzie z terytoriów zabranych przez Rosję Prusom oraz Austrii. Jego królem miał być Aleksander.

Pomimo fiaska wspomnianej koncepcji, wywołanego zbliżeniem Prus z Rosją, a także powołaniem do życia w 1807 r. przez Napoleona Księstwa Warszawskiego, Czartoryski nie przestał być zwolennikiem polityki prorosyjskiej.

W 1814 r. przedstawił carowi plan, w którym postulował połączenie Księstwa Warszawskiego z guberniami litewsko-ruskimi.

W 1815 r. Czartoryski reprezentował Rosję na Kongresie Wiedeńskim, w czasie którego zapadła decyzja o utworzeniu Królestwa Polskiego. Książę był również projektantem konstytucji nowopowstałego państwa połączonego unią personalną z Rosją.

W Królestwie Polskim Czartoryski pełnił funkcję wiceprezesa Rządu Tymczasowego, a następnie senatora-wojewody. Zasiadał również w Radzie Administracyjnej. Został uhonorowany Orderem Orła Białego.

W latach 20. stopniowo zaczął wycofywać się z polityki. W 1823 r. na stanowisku kuratorskim w Wilnie zastąpił go Mikołaj Nowosilcow.

Po wybuchu Powstania Listopadowego Czartoryski został wybrany prezesem Rządu Narodowego. Liczył na porozumienie z Rosją, a gdy stało się to niemożliwe, wyczekiwał pomocy od państw zachodnich. Klęska powstania sprawiła, że musiał udać się na emigrację. Car Mikołaj I wydał na niego wyrok śmierci.

W 1830 r. Czartoryski napisał esej “List o dyplomacji”, w którym rozwinął swoją wizję pokojowej Europy, szanującej prawa jednostki i broniącej słabszych narodów przed silniejszymi.

Począwszy od 1833 r. mieszkał w Paryżu. Kierował konserwatywno-liberalnym obozem politycznym, który określany był jako Hotel Lambert – tak nazywał się XVII w. pałac na Wyspie św. Ludwika zakupiony przez Czartoryskiego, w którym odbywały się spotkania jego stronnictwa.

Inspiracją dla środowiska skupionego wokół księcia była Konstytucja 3 Maja. Program polityczny jego obozu zakładał, iż przyszłe państwo polskie będzie monarchią konstytucyjną. Zwolennicy Czartoryskiego nie mieli wątpliwości, że władzę królewską w odrodzonej Polsce objąć powinien właśnie on.

Od około 1834 roku przebywał na uchodźstwie Kazimierz Nawrocki – przyjaciel Ludwika Oborskiego. Trafił do Paryża kilka lat później. Brał udział w spotkaniach  z Księciem Adamem Czartoryskim. Wg powieści Antoniego Nawrockiego  pt. Potomek Banity często z nim rozmawiał o Polsce i odzyskaniu przez nią wolności….

Poza działalnością polityczną Czartoryski wspierał polską kulturę i naukę, był m.in. prezesem Towarzystwa Historyczno-Literackiego oraz współzałożycielem Biblioteki Polskiej w Paryżu. Gośćmi Hotelu Lambert byli m.in. Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki i Fryderyk Chopin.

W latach 40. i 50. XIX w. Czartoryski nadal aktywnie działał na rzecz odbudowy państwa polskiego. Kierował Biurem Dyplomatycznym, któremu podlegały poszczególne agencje, tworzone w różnych częściach świata, m.in. w Stambule. Miał nadzieję, że sytuacja międzynarodowa jaka wytworzyła się w Europie po Wiośnie Ludów doprowadzi do konfliktu państw zachodnich z Imperium Rosyjskim, co pozwoli na wskrzeszenie polskiej państwowości. W czasie wojny krymskiej (1853-1856) książę patronował polskim formacjom zbrojnym w Turcji.

Adam Jerzy Czartoryski zmarł 15 lipca 1861 r. w Montfermeil pod Paryżem.

Pozostawił po sobie bogaty dorobek pisarski: pamiętniki, rozprawy, pisma polityczne, a także poematy i tłumaczenia dzieł antycznych.

“Przez parę dziesięcioleci jego imię powtarzano z podziwem, czcią, niechęcią lub nienawiścią. Należał do najbardziej znanych Polaków swej epoki; jego nazwisko znaczyło coś nie tylko dla rodaków, lecz także dla wykształconych Francuzów, Anglików czy Rosjan” – tak o księciu Adamie Jerzym Czartoryskim pisał prof. Andrzej Szwarc (“Kto rządził Polską?”).

Wykorzystano w treści biogramu informacje Waldemara Kowalskiego

Dzieje.pl (PAP)